52
Etschmert und etschwoo
Wämma etschwoo uf dr Wält, eppa zmetzt z Neujork,
etschmert siecht, wo seet, äär oder si kämme vo Baal-
zers, ma dia Persoo aber ned kännt, dann frooget ma
natüürleg zeerscht: Wäm ghöörscht? Wann daas ned
langet, dann mues ma met ara schwätza, bis se amool
nümma drum umme kunnt, «etschmert» oder «etsch
woo» z säga. Sött se das ned könna, dann ischt das scho
a hetz verdööchteg.
För mii ghöörend dia beeda Wörter zo da uffällegschta
im Baalzner Dialäkt. Of jeda Fall händ se mängmool
e dr Schwiz, aber oo a andera Ort derzua gfüart, dass
ma gmänt hat, i kämme vo wääss ii wohära. Und so-
gäär s Internet git mer rächt: Wämma «etschmert» iigit,
kamma gleich läsa, der Paul Zenhäusern, wo vor ober
vierzg Joor vo Baalzers ge Südafrika uusgwanderet
ischt, deu se albegs no met «Etschmert am Telefoon?»
mälda, wämmanem aalütte.
Scho em eerschta Joorgang vo da Baalzner Neu
joorsblätter ischt z läsa gse, dia Schreft well se met dr
Gschecht, dr Kultuur, dr Natuur, dr Wörtschaft und dr
Sprooch vo Baalzers befassa. Uusdröckleg ischt derbei
gseet worda, dass d Pfläg vo da sproochlega Aägahääta
a wechtege Uufgaab sei. Im Lauf vo da Joor sind drum
i da Neujoorsblätter a ganze Reia vo Beiträäg gschreba
worda, wo se met üserem Dialäkt befasst händ, sei
end das Gedicht oder Proosa [u.a. 1995, 1997, 2002,
2003]. För üüs ischt üsara Dialäkt a Kultuurguat.
Drum langets ned, no a paar absonderlege, höt nümma
bekannte Uusdröck z beschriiba und z jöömara, dass
es dia nümma gäbe. D Sprooch änderet se, höt no mee
as früejer, oo daas ghöört zonara läbaga Sprooch. Aber
d Sprooch verrootet üüs sövel ober üsere Gschecht,
ober üsers Dorf und öbers früejer Läba, dass se wech-
teg ischt för üsere Bezüheg zo Baalzers. Und dia wänd
jo d Neujoorsblätter läbeg haalta, well mer globend,
se sei viil wärt, för jede und jeder, aber no mee för alle
zämma.
Dr Profässer Eugen Gabriel, wo e dära Schreft scho
öbera Baalzner Dialäkt gschreba und dozomol oo än
Voortraag ghaalta hät, wo viil bis höt no ned värgässa
händ, seet zwoor, dass es fascht ka Wörter gäbe, wo no z
Baalzers vorkämmende. Aber wänegschtens seet är oo,
dass zwöschet Mäls und Meis ääne vo da wechtegschta
Sproochgränza em alemannescha Raum verlaufa deu,
nämleg dia zom schwizerescha «Chuchichäschtli».
No wechteger as einzelne Uusdröck und grad för Baal
zers ischt d Melodii vor Sprooch. Dia, seet dr Profäs
ser, sei z Baalzers speziäll. Mier singend hem Schwätza
zwoor ned aso schöö wia früejer eppa d Wangser, aber
mier schwätzend langsam, woorschiinleg oo, well mier
üsere schöö Sprooch gnüüssa wänd. Ned wia he da
Tresner, wo alls schnäll goo muass. Wänn ma dra dänkt,
dass mier «Finka» sägend und d Tresner «Tasi», dänn
siecht ma, dass se s sprechwörtleg mosekaalesch Talänt
z Baalzers o em Dialäkt zääget. Und «Finka» gänd se-
cher wüarmer as «Tasi», das höört ma scho.
Dass d Sprooch wit e d Gschecht zrockgoot, siecht ma
a da Wörter, wo osem Romaanescha konnd, so eppa
«Spiina», der Fasshaana, wo ma der Moscht ussaloot.
Em Underland kunnt der Moscht us ara «Pippa» und
